Thực tiễn giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế

Việc các quốc gia ký kết nhiều điều ước quốc tế về đầu tư đã thúc đẩy nhanh chóng đầu tư xuyên quốc gia, nhưng mặt trái của nó cũng phát sinh nhiều tranh chấp giữa nhà đầu tư nước ngoài và nhà nước. Vậy, thực tiễn giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế đang như thế nào, Công ty Luật Việt An sẽ dựa trên khía cạnh tham gia của chủ thể là nhà nước để khái quát trong bài viết sau.

Căn cứ pháp lý

• Hiến pháp Hoa Kỳ.
• Hiến pháp Argentina.
• Hiến pháp Philippines năm 1987.
• Luật Đầu tư nước ngoài Philippines năm 1991.

Thực tiễn giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế tại một số quốc gia

Hoa Kỳ

Đối với Hoa Kỳ, điều ước quốc tế không thể quy định cho nhà đầu tư nước ngoài có những quyền khác biệt, cao hơn những quyền đã được quy định trong Hiến pháp và luật của Hoa Kỳ. Đại diện thương mại Hoa Kỳ (United States Trade Representative USTR) đã từng giải thích các tiêu chuẩn điều ước quốc tế cụ thể chỉ là “phản chiếu” các tiêu chuẩn bảo hộ trong nước của Hoa Kỳ, ví dụ: Các nghĩa vụ không “tước quyền sở hữu” tài sản trong điều ước quốc tế là tương tự như Đạo luật sửa đổi thứ năm đối với cấm tịch thu mà không bồi hoàn trong Hiến pháp Hoa Kỳ. Theo nguyên tắc này, các điều ước quốc tế về đầu tư được Nghị viện phê chuẩn và Tổng thống ký ban hành phải không trái với Hiến pháp và luật của Hoa Kỳ. Do đó, cơ chế giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế theo điều ước quốc tế về đầu tư mà Hoa Kỳ là thành viên sẽ được thực hiện như văn bản pháp luật trong nước.

Liên quan đến quyền khởi kiện của công dân nước ngoài đối với Chính phủ Hoa Kỳ tại cơ quan tư pháp trong nước đã được quy định tại Hiến pháp Hoa Kỳ (khoản 2 Điều III) và các đạo luật liên quan. Hơn nữa, là một quốc gia theo hệ thông thông luật nên một vụ việc tranh chấp với Chính phủ Hoa Kỳ cụ thể có được tòa án trong nước thụ lý, giải quyết hay không trong nhiều trường hợp phụ thuộc phần lớn vào các giải thích của tòa án về vụ việc đó cũng như tiền lệ xét xử trước đó. Tuy nhiên, thực tiễn Hoa Kỳ đã có nhiều vụ việc do người nước ngoài khởi kiện Chính phủ Hoa Kỳ tại tòa án của nước này.

Đối với Hoa Kỳ, Bộ Ngoại giao là cơ quan đầu mối về giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế. Giúp Bộ Ngoại giao về công việc này là Bộ phận khiếu kiện quốc tế và tranh chấp đầu tư (The Office of the Assitant Legal Adviser for International Claims and Investment Disputes) thuộc Văn phòng Cố vấn trưởng pháp luật của Bộ Ngoại giao.

Argentina

Luật đầu tư nước ngoài năm 1993 của Argentina quy định nhà đầu tư nước ngoài có thể sử dụng hệ thống pháp luật trong nước của Argentina để bảo vệ quyền và nghĩa vụ của mình. Tuy nhiên, Luật này không quy định liên quan đến giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế. Mặc dù vậy, theo Điều 31 Hiến pháp Argentina, điều ước quốc tế mà quốc gia này ký kết là một phần pháp luật của họ. Do đó, cơ chế giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế trong các điều ước quốc tế mà Argentina là một bên sẽ được áp dụng trực tiếp, theo đó, giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế được thực hiện cả bằng phương thức tòa án, trọng tài trong mước và trọng tài quốc tế.

Liên quan vào những năm 1998-2002, những năm trong giai đoạn khủng hoảng kinh tế, Argentina mặc dù không phải là quốc gia có quá nhiều điều ước quốc tế về đầu tư, nhưng nhà nước này đã bị nhà đầu tư nước ngoài kiện ngoài hơn hàng chục vụ khác nhau tại trọng tài quốc tế. Trong số các vụ kiện nói ở trên đã giải quyết xong, phần nhiều là nhà đầu tư nước ngoài thắng kiện. Từ đó, dẫn tới việc Argentina phải đối mặt với hàng loạt vụ kiện do nhà đầu tư nước ngoài khởi xướng tại trọng tài quốc tế trong những năm 2000-2005.

Để đối phó với tình trạng có nhiều vụ giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế, năm 2003, Argentina thành lập Cơ quan đàm phán lại và phân tích hợp đồng công (Unit for Renegotiation and Analysis of Utility Contracts – UNIREN). Đây là một cơ quan của Chính phủ chỉ nhằm mục đích đàm phán lại các hợp đồng đã ký giữa nhà nước Argentina với các nhà đầu tư nước ngoài. Ban đầu UNIREN đã thành công trong việc dàn xếp, hòa giải một số tranh chấp, nhưng từ năm 2005 trở đi, hoạt động của cơ quan này ít hiệu quả. Bên cạnh đó, Argentina cũng không có chính sách gì để phòng ngira tranh chấp giữa nhà đầu tư nước ngoài và nhà nước Argentina.

Do Argentina thường xuyên phải xử lý cùng lúc khoảng 30 vụ kiện giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế, Chính phủ đã thành lập một đội ngũ luật sư và các nhà chuyên môn có liên quan để biện hộ cho nước mình mà không phải thuê luật sư bên ngoài. Theo đó, đội ngũ này gồm 22 chuyên gia pháp luật trẻ tuổi được tuyển dụng để thành lập 4 nhóm theo các ngành: (i) Nước và vệ sinh, (ii) Dầu khí; (ii) Phân phối gas, (iv) Các vụ việc về tài chính. Phần lớn các chuyên gia này được đào tạo về pháp luật quốc tế và trọng tài quốc tế tại các trường đại học hàng đầu ở các quốc gia phát triển, như Hoa Kỳ, Vương quốc Anh.

Bên cạnh đó, Argentina còn tuyển dụng 02 chuyên gia kinh tế để xử lý những cấu phần về kinh tế và tài chính của vụ việc, 05 cán bộ hỗ trợ về hành chính. Một nhóm chuyên tham gia tranh tụng gồm 5 người (trong số 22 người nêu trên) được thành lập. Những người này làm việc như những luật sư tranh tụng bắt đầu tham gia biện hộ cho Nhà mước 02 tháng trước phiên xét xử, hoàn thiện các bản đệ trình của Argentina trước khi gửi cho hội đồng trọng tài.

Philippines

Luật Đầu tư nước ngoài năm 1991 của Philippines không quy định về giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế. Tuy nhiên, Hiến pháp năm 1987 của Philippines quy định điều ước quốc tế sẽ có hiệu lực khi được Nghị viện phê chuẩn và chỉ không có giá trị ưu tiên so với Hiến pháp (mục 21 Điều VII và khoản 2 mục 4 Điều VIII). Trong trường hợp cần xem xét tính hợp hiến của điều ước quốc tế, Tòa án tối cao của Philippines sẽ thực hiện việc này. Do đó, điều ước quốc tế về đầu tư được Nghị viện phê chuẩn có giá trị thực hiện như các văn bản trong nước và chỉ bị đình chỉ khi Tòa án tối cao của nước này tuyên bố vi hiến. Theo các quy định này, cơ chế ISDS theo điều ước quốc tế về đầu tư mà Philippines là thành viên được áp dụng trực tiếp.

Tại Philippines, cơ quan đầu mối giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế là Văn phòng Tổng chưởng lý Philippines, đại diện cho nhà nước Philippines trong các vụ kiện, quy trình tố tụng việc điều tra hoặc bất kỳ vấn đề nào đòi hỏi cần có luật sư công. Khi được Tổng thống hoặc người đứng đầu các cơ quan ủy quyền, Văn phòng Tổng chưởng lý còn đại diện pháp lý cho các doanh nghiệp thuộc sở hữu hoặc do Nhà nước kiểm soát.

Văn phòng Tổng chirong lý Philippines là một cơ quan độc lập và tự chủ, chỉ gắn với Bộ Tư pháp về vấn đề kinh phí hoạt động.

Văn phòng Tổng chưởng lý do Tổng chưởng lý đứng đầu Tổng chưởng lý là người đứng đầu về pháp luật và bảo vệ Nhà nước về mặt pháp lý. Tổng chưởng lý có thẩm quyền và trách nhiệm thực hiện các chức năng nhiệm vụ của mình và giám sát, chỉ đạo Văn phòng Tổng chưởng lý và các bộ phận trực thuộc.

Tổng chưởng lý do Tổng thống bổ nhiệm và có vị trí, đặc quyền như Thẩm phán, Chánh án Tòa phúc thẩm. Trợ lý Tổng chưởng lý và luật sư đều do Tổng thống bổ nhiệm trên cơ sở đề xuất của Tổng chưởng lý. Luật sư tập sự và các nhân viên hành chính khác của Văn phòng do Tổng chưởng lý bổ nhiệm theo quy định Bộ luật hành chính năm 1987 (Administrative Code 1987) của Philippines.

Kiến nghị với Việt Nam

Về cam kết giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế (cam kết ISDS)

Liên quan đến thiết lập các cam kết quốc tế mới về đầu tư, Việt Nam nên tham khảo kinh nghiệm của một số quốc gia để có phương án phù hợp, ví dụ: cam kết trong Hiệp định thương mại Hoa Kỳ – Mexico – Canada (USMCA) có quy định chặt chẽ về điều kiện khởi động vụ việc ISDS, đồng thời, như trên đã nêu nên giới hạn phạm vi “khoản đầu tư”, “nhà đầu tư” trên cơ sở rõ ràng không quá rộng và phù hợp với pháp luật Việt Nam.

Trong điều kiện hội nhập quốc tế, đưa ra cam kết quốc tế về ISDS mà chỉ giới hạn sử dụng thiết chế giải quyết trong nước là không khả thi để được chấp nhận, mặc dù ISDS tại trọng tài quốc tế là bất lợi đối với các quốc gia đang phát triển như Việt Nam. Về vấn đề này, có thể khắc phục bằng cách lựa chọn các phương thức giải quyết tranh chấp, quy tắc tố tụng trọng tài, thiết chế trọng tài, trọng tài viên phù hợp với quốc gia đang phát triển, ví dụ: Quy tắc trọng tài của UNCITRAL năm 1976, thiết chế trọng tài có chi phí thấp và trọng tài viên có kinh nghiệm hoặc thấu hiểu điều kiện kinh tế – xã hội của các quốc gia đang – phát triển, đối với các cơ chế ISDS tại trọng tài quốc tế mới được để xuất cần thận trọng vì hệ thống pháp luật Việt Nam khó có thể thích ứng ngay với các cơ chế hiện đại do các quốc gia phát triển để xuất. Tuy nhiên, phương thức ISDS bằng hòa giải ngoài tòa án, trọng tài nên được bổ sung vào các điều ước quốc tế về đầu tư mà Việt Nam sẽ ký mới hoặc sửa đổi do phương thức này đã có cơ sở pháp luật trong nước để thực hiện nhằm tiết kiệm chi phí, thời gian cũng như giảm thiểu những tác động xấu cho các bên tranh chấp.

Liên quan đến Công ước ICSID, mặc dù còn một số hạn chế nhưng đang được đánh giá là một công ước thiết lập được cơ chế ISDS hiệu quả. Đối với Việt Nam, do pháp luật và các cơ chế giải quyết tranh chấp trong nước chưa được hoàn thiện, các nhà đầu tư nước ngoài càng mong muốn có được cơ chế tài phán quốc tế hiệu quả trong trường hợp xảy ra tranh chấp với Nhà nước Việt Nam.

Quản lý phòng ngừa tranh chấp đầu tư quốc tế

Việc thành lập cơ quan đầu mối về phòng ngừa tranh chấp đầu tư quốc tế là phù hợp với thực tiễn tranh chấp hiện nay, để một mặt, tiếp nhận các thắc mắc, phản ánh của nhà đầu tư nước ngoài liên quan đến đầu tư của họ tại Việt Nam và giúp các nhà đầu tư nước ngoài giải đáp những thắc mắc, giải quyết các vướng mắc trong quá trình thực hiện đầu tư đó, mặt khác, cũng là nơi tư vấn cho các cơ quan nhà nước trong việc ban hành và thực hiện các chính sách và pháp luật đầu tư nước ngoài nhằm hạn chế tối đa tranh chấp đầu tư quốc tế xảy ra.

Các bộ phận của hệ thống này có thể được đặt tại các cơ quan liên quan đến pháp luật, đầu tư thuộc hệ thống cơ quan hành pháp ở Trung ương địa phương (các bộ, ủy ban nhân dân cấp tỉnh). Trong đó, có một cơ quan Trung ương có thể là Bộ Tư pháp làm đầu mối giúp Chính phủ quản lý việc này. Bên cạnh đó, cần tham khảo mô hình của Hoa Kỳ và một số quốc gia khác trong việc tạo cơ chế thuận lợi để có thể huy động những luật sư, chuyên gia giỏi về pháp luật quốc tế vào hệ thống cơ quan phòng ngừa, giải quyết tranh chấp giữa nhà đầu tư nước ngoài và Nhà nước.

Quý khách hàng có bất kỳ vướng mắc về giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế, pháp luật về trọng tài thương mại, tư vấn pháp luật dân sự, xin vui lòng liên hệ Công ty Luật Việt An để được chúng tôi hỗ trợ tốt nhất!